سعیده قرشی، پژوهشگر دکتری کارآفرینی دانشگاه تهران

مردی همسر و سه فرزندش را ترک کرد و در پی روزی خود و خانواده‌اش راهی سرزمینی دور شد. فرزندانش او را از صمیم قلب دوست داشتند و به او احترام می‌گذاشتند. مدتی بعد، پدر نامه اولش را به آنها فرستاد. بچه‌ها آن را باز نکردند تا آنچه در آن بود بخوانند، بلکه یکی یکی آن را در دست گرفته و بوسیدند و گفتند: این نامه از طرف عزیزترین کس ماست.

سپس بدون این که پاکت را باز کنند، آن را در کیسه‌ مخملی قرار دادند. هر چند وقت یکبار نامه را از کیسه درآورده و غبار رویش را پاک کرده و دوباره در کیسه می‌گذاشتند. و با هر نامه ای که پدرشان می‌فرستاد همین کار را می‌کردند. سال ها گذشت.

پدر بازگشت، ولی به جز یکی از پسرانش کسی باقی نمانده بود، از او پرسید: مادرت کجاست ؟ پسر گفت: سخت بیمار شد و چون پولی برای درمانش نداشتیم، حالش وخیم تر شد و مرد. پدر گفت: چرا؟ مگر نامه اولم را باز نکردید؟ برایتان در پاکت نامه پول زیادی فرستاده بودم! پسر گفت: نه.

پدر پرسید: برادرت کجاست؟ پسر گفت: بعد از فوت مادر کسی نبود که او را نصیحت کند، او هم با دوست های ناباب آشنا شد و با آنان رفت. پدر تعجب کرد و گفت: چرا؟ مگر نامه‌ای را که در آن از او خواستم از دوستان ناباب دوری گزیند ، نخواندید؟ پسر گفت: نه …

از کیسه مخملی این خانواده که بگذریم نگارنده معتقد است کیسه‌های مخملی در حوالی هر کسب‌وکاری که دارید یافت می‌شود، کیسه‌های مخملی ارزنده‌ای که باید باز شوند و مو به مو خوانده و بازخوانده شوند، خودی شده و به کار بسته شوند، چه بسا آب گوارایی یافت شود و تشنه و کوزه به دست دور دنیا را نگردیم و یکی چاره کنون ساختیم!

 

 

 

شاخص‌های محیط کسب‌وکار، کیسه‌های مخملی ارزنده

کلمه شاخص (Index، به معنای نمودار یا نشان دهنده است. شاخص ابزاری برای اندازه‌گیری و مقایسه پدیده‌هایی است که دارای ماهیت مشخصی هستند و بر  مبنای آن می‌توان، تغییرات ایجاد شده در متغیرهای معینی را در طول یک دوره، بررسی نمود. به واقع شاخص‌سازی یعنی تبدیل کردن مفاهیم به عدد، شاخص آن چیزی است که قابل مشاهده است. به عبارت دیگر شاخص‌سازی یعنی پیدا کردن ما به ازای آن متغیر در جهان واقعی و دنیای قابل مشاهده.

به عبارتی می توان گفت، شاخص عددی است که با استفاده از آن می‌توانیم تغییرات ایجاد شده در یک یا چند متغیر را در طول یک دوره زمانی مشخص مشاهده کنیم. شاخص سازی از مباحث جدید در رشته‌های علوم اجتماعی است و به همین دلیل ادبیات شاخص سازی در مراحل اول فرایند توسعه و تکامل است. شاید یک استعاره خوب برای درک بهتر شاخص‌ها و کاربرد آنها، استفاده از داشبورد خودرو باشد. قطعاً پارامتر‌های زیادی در یک خودرو وجود دارد و قابل سنجش است: از باز و بسته بودن درها و ارتفاع تا سرعت حرکت و دور موتور و فشار روغن و دمای آب و صدها پارامتر دیگر، اما تعدادی از آنها برای نمایش در داشبورد خودرو انتخاب می‌شوند که برای حرکت پایدار اتومبیل ضروری هستند … .

حوزه‌های مدیریت، اقتصاد و سرمایه‌گذاری، از جمله‌ زمینه‌هایی هستند که به شدت بر شاخص‌ها اتکا دارند: از شاخص بورس تا شاخص رشد اقتصادی و از شاخص فروش تا شاخص خستگی و انگیزه کارکنان. همه ما در طول روز با انواع شاخص‌ها مواجه می‌شویم و حتی خودمان هم به شکل‌های مختلف، شاخص‌های متنوعی را تعریف می‌کنیم و مورد استفاده قرار می‌دهیم. طی دهه های اخیر شاخص سازی به منظور ارائه تحلیل های کمی به ویژه در محیط کسب و کار گسترش یافته است. شاخص‌سازی امکان رصد، مقایسه، برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری بر اساس یافته‌ها، نظریه پردازی و درک و اسکن شرایط فراهم می‌کند و همین امر موضوع شاخص‌سازی را به یک امر جدی تبدیل کرده، تحلیل‌های کمی متبوع در کسب‌وکارها اغلب توسط دولت‌ها، سیاستگذاران، پزوهشگران و کسب‌وکارها مورد استفاده قرار می‌گیرد. شاخص دموکراسی، شاخص آزادی اقتصادی، شاخص رقابتمندی، شاخص دیده بان جهانی کارآفرینی، شاخص اقتصاد دیجیتال، شاخص نوآوری و شاخص سهولت انجام فعالیت های کسب و کار از مهم ترین شاخص های محیط کسب و کار است.

گشودن کیسه مخملی هر یک از این شاخص‌ها خواندن بند به بند آن و خودی کردن یافته‌های درج شده در آن نه تنها مفید که ضروری به نظر می‌رسد.

 

داستانی جهانی، معرفی کوتاه شاخص جهانی نوآوری

شاخص نوآوری جهانی (Global Innovation Index)هر ساله اقتصادهای جهان را براساس قابلیت نوآوری آنها رتبه‌بندی می‌کند. بر اساس تعریف شاخص نوآوری، نوآوری فرایندی است که طی آن ایده یا اختراع به کالا یا خدمت جدید قابل تولید و فروش تبدیل می‌شود. در این تعریف نوآوری یعنی بهره‌برداری موفق از ایده که برای مشتری ارزش و برای خلق کننده بازدهی تجاری ایجاد می‌کند. به بیان دیگر، نوآوری فرایندی است که طی آن ایده جدید و دانش جدید به کالا یا خدمت جدید تبدیل می‌شود.

به نقل از بخش مقدمه کتابچه سال 2021 این شاخص متشکل از 7 رکن و 21 بخش و 80 زیربخش بوده که به دو گروه ورودی و خروجی تقسیم می‌شوند و هدف آن دست یافتن به جنبه‌های چند بعدی نوآوری است. به طور مثال در شاخص نوآوری جهانی 2020 ،تعداد 131 اقتصاد مورد بررسی قرار گرفته که امتیاز هر کشور از صفر تا 100 متغیر است. امتیاز 100 نشان از بهترین عملکرد و امتیاز صفر نشان از ضعیفترین عملکرد دارد.

به واقع هدف این شاخص این است که ابعاد چندگانه نواوری در نهاده ها و محصولات نوآوری در کشورهای مختلف را شناسایی تا به سیاسات‌گذاران و رهبران کسب‌و‌کارها در تحلیل عوامل و پیادهای نوآوری کمک کند و از نگاه تک بعدی به نواوری به سمت نگاه کل نگرانه سوق دهد. نهاد متولی محاسبه این شاخص متشکل از ا دانشگاه کرنل، مؤسسه INSEAD در فرانسه، و سازمان جهانی مالکیت فکر  است.

به طور خلاصه شاخص جهانی نوآوری (GII) نبض جدیدترین روندهای نوآوری جهانی را می‌گیرد. هر ساله عملکرد اکوسیستم نوآوری اقتصادهای سراسر جهان را رتبه‌بندی می‌کند و در عین حال نقاط قوت و ضعف نوآوری و شکاف‌های خاص در معیارهای نوآوری را برجسته می‌کند. این شاخص که تا حد امکان تصویر کاملی از نوآوری را به تصویر می‌کشد، شامل حدود 80 شاخص است، از جمله اقداماتی در زمینه محیط سیاسی، آموزش، زیرساخت‌ها و ایجاد دانش در هر اقتصاد. در گزارش شاخص جهانی نوآوری (GII) که ایران از رده ۱۱۳ در سال ۲۰۱۳ میلادی، به رتبه ۶۰ در سال ۲۰۲۱ رسیده است اما …

آیا این تمام ماجرا در مورد نوآوری در ایران است؟ در مورد تحلیل نوآوری در کسب‌وکار ایران چه می‌دانیم؟ کدام حوزه‌های کسب‌وکاری نوآورتراند؟ کدام حوزه‌های کسب‌وکاری پیشران‌های نوآوری هستند؟ آیا شهرها، مناطق، صنایع، کسب‌وکارها و … در ایران به یک اندازه نوآوراند؟ آیا نوآوری استانداردی است که کسب‌وکار می‌تواند آن را کسب کند؟

 

 

خودی سازی یک شاخص و بوم‌آوری

در سال‌های اخیر، اعتبارسنجی و راستی‌آزمایی حوزه نوآوری و مدیریت نوآوری دانش‌بنیان، از حوزه‌های دانشی پشرو بوده و در کارآفرینی، مدیریت سازمانی و مهندسی صنایع، مدیریت شهری راه یافته است؛ این امر در دو حوزه اصلی سیاست‌گذاری نوآوری (Implementation of the innovation strategy)و شاخص جهانی نوآوری (Global Innovation Index)به شکلی روز افزون در مقیاس جهانی و در وجوه و ابعاد دانشی تعمیم‌پذیر گشته است. طی دهه اخیر با هدف‌گذاری‌های مشخص و استناد فرادست در حوزه کارآفرینی و برنامه‌های توسعه‌ای معطوف به آن، موضوع نوآوری در کسب‌وکارها به یک الزام برای رقابت و پیشرفت تبدیل شده است، با این همه و علی رغم تلاش‌های صورت گرفته به نظر می‌رسد در ایران مکانیزمی برای سنجش نوآوری در کسب‌وکارها موجود نیست و این شکاف موجب کاهش دقت در سیاست‌گذاری‌های معطوف به نوآوری، سنجش اقدامات و پیشرفت‌های مرتبط و رتبه‌بندی و تصمیم‌سازی‌های مرتبط می‌گردد.  به نظر می‌رسد در ایران اهمیت شاخص‌سازی‌ها و طی نمودن روند صحیح برای طراحی و ارزیابی شاخص‌ها در حوزه‌های کسب‌وکاری مورد کم لطفی قرار گرفته است.

با بررسی مکانیزم عمل شاخص‌های معتبر در دنیا، می‌توان به مبانی و اصول شاخص‌سازی دست یافت. طی کردن گام به گام این مراحل می‌تواند در طراحی و توسعه شاخص‌هایی خودی‌سازی شده و منطبق با شرایط کشور و توجه به حوزه‌ها و حوضه‌ها راهگشا باشد. در ادامه مراحل هفت‌گانه اصول شاخص‌سازی ملهم از کتاب «محیط کسب‌وکار، نظریه‌ها، شاخص‌ها و تکنیک‌ها» تالیف جناب دکتر محمدعلی مرادی عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ارائه می‌شود:

  1. تعریف واژگانی مفاهیم: هر شاخص نیازمند تدقیق جدی مفاهیمی است که قصد دارد مورد هدف قرار دهد، مشخص کردن حوزه و حیطه مفاهیم.
  2. سازمان‌های متولی: هر شاخص به سازمان‌های متولی نیاز دارد که نهاد محاسب موضوع مرتبط تعیین شوند. در ایران دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران با نظر به بنیان‌های پژوهشی، زیرساخت و دانش کافی در گروه‌های آموزشی تعریف شده زیر مجموعه کارآفرینی می‌تواند به عنوان یک پتانسیل بالقوه اما پیشرو در این حوزه تلقی شود.
  3. هدف از این شاخص: بناست که شاخص چه چیزی را بسنجد و هدف از این سنجیدن چه خواهد بود.
  4. چارجوب فکر – نظری: بنیان‌های نظری که شاخص بر اساس آنها شکل گرفته است به عنوان سند پشتوانه شاخص ضروری است.
  5. محورهای موضوعی: شاخص کدام موضوعات را مورد هدف قرار می‌دهد و محورهای آن بر چه اساسی طراحی شده اند.
  6. روش شناسی – مدل مفهومی: شاخص‌ها با چه روش و سازوکاری سنجیده می‌شوند.
  7. شاخص کل – زیرشاخص ها: زیرساخص‌های تعریف شده کدام‌اند و به چه صورت طراحی و تدوین شده اند.