سعیده قرشی، معمار/شهرپژوه
«…خانواده‌ای بسیار فقیری است و در خانه‌ای زیر همکف زندگی می‌کنند. آنها بیکار هستند و برای تامین زندگی خود مجبور هستند هرکاری انجام دهند تا اینکه پسر این خانواده پیشنهادی از جانب دوستش دریافت می‌کند؛ زندگی آنها تغییر می‌کند. این دوست به پسر خانواده می‌گوید که در غیاب او، خودش را به عنوان مدرس زبان جا زده و به دختر خانواده‌ای ثروتمند، زبان انگلیسی بیاموزد و البته از او مراقبت کند چرا که به او دل بسته و نمی‌خواهد کسی سراغ او برود! پسر خانواده نیز پس از پذیرش درخواست دوستش، زمانی که به نزد آن خانواده می‌رود، متوجه می‌شود که مادرِ دختر فرد به شدت ساده‌لوحی است و به همین جهت نقشه‌ای می‌کشد تا بتواند دیگر اعضای خانواده‌اش که بیکار هستند را نیز با نیرنگ به خانه آورده و مشغول به کار کند…». این داستان یحتمل برایتان آشناست؛ فیلم انگل ساخته بونگ جون–هو، کارگردان سرشناس کره‌ای.
معمولا وقتی در مورد شهرها و سرمایه‌های موجود در آنها صحبت به میان می‌آید، اولین چیزی که به ذهن می‌رسد قیمت زمین، ساختمان‌ها و کالاهاست. گویا سرمایه‌های موجود در شهرها در ذهن اگر نگوییم عموم دست‌کم نیمی از افراد به سرمایه اقتصادی ختم می‌شود؛ اما باید بدانیم داستان بحث در مورد سرمایه در شهر نه تنها به اینجا ختم نمی‌شود بلکه خیلی فراتر می‌رود و به راستی حیاتی‌تر از آن است که مورد توجه قرار نگیرد.
همه چیز سرمایه است!
هـر منبعـی را کـه در عرصـه خاصی اثـر می‌گـذارد و به فـرد امکان می‌دهـد کـه سـودی ویـژه از راه مشـارکت در رقابـت بـر سـر آن بـه دسـت آورد، سرمایه گویند. بر مبنای این تعریف از پیر بوردیو، جامعه‌شناس و مردم‌شناس سرشناس فرانسوی، چهارگونه سرمایه مطرح می‌شود: سرمایه اقتصادی(ثروت)، سرمایه فرهنگی (صلاحیت، دانش)، سرمایه نمادین (افتخار، پرستیژ) و سرمایه اجتماعی (پیوندهای اجتماعی و اعتماد).
اهمیت پرداختن به سرمایه اجتماعی در توضیح پدیده‌های اقتصادی و اجتماعی در سال‌های اخیر به طور فزاینده‌ای گسترش یافته است. کل مفهوم سرمایه اجتماعی در روابط اجتماعی متمرکز است و عناصر اصلی آن شامل شبکه‌های اجتماعی، تعامل مدنی، هنجارهای متقابل و اعتماد عمومی است. سرمایه اجتماعی یک مفهوم پیچیده چند بعدی است که شامل سامانه‌های ارزش فرهنگی و اجتماعی نیز می‌شود.
نام ملموس ولی همیشه همراه!
سرمایه اجتماعی یک ایده انتزاعی و نه یک پدیده کاملاً محسوس بوده، تئوری سرمایه اجتماعی بویژه در مفهوم اعتماد، هنجارها و شبکه‌های غیررسمی ریشه دارد و موید این موضوع است که «روابط اجتماعی به مثابه منابعی ارزشمند» کاربرد دارند. منابعی ارزشمند که گاهی در شهرهای امروزی، نقش کلیدی آنها و ارتباطی که با شکل فضاهای موجود در شهر دارند، فراموش می‌شود. بین میزان تعامل در فضا از سوی استفاده کنندگان باویژگی‌های کالبدی فضاها، همبستگی معناداری وجود دارد. میزان تعامل در فضا که نشانه اجتماع پذیری است، با سنجه‌هایی چون میزان مراجعه به فضا، تکرر استفاده و مدت توقف سنجیده می‌شود. یعنی هر چه تعاملات فردی و فرافردی بیشتری در فضا شکل بگیرد، نشانه بالا بودن اجتماع پذیری فضا است که امکان ساخت سرمایه اجتماعی را تسهیل می‌کند. نفس ساخت و ساز می‌تواند بستری برای بروز سرمایه اجتماعی ایجاد کند. شهرها مراکز تغییر و تحول‌اند، معماری‌های جدید، ساختمان‌ها و مکان‌های جدیدی که ساخته می‌شود، ساکنین جدید، شغل‌ها، کسب و کارها و پاتوق‌ها، همه و همه … پتانسیل‌هایی برای روابط انسانی و بازسازی خودمان ارائه می‌دهد. کلمن در کتاب بنیادهای نظریه اجتماعی مفهوم سرمایه اجتماعی را به بحث می‌گذارد و آن را بر مبنای کارکردی که می‌تواند داشته باشد تعریف می‌کند. سرمایه اجتماعی، برخلاف سایر اشکال سرمایه، مولد است و برخلاف سایر اشکال سرمایه به طور ذاتی در ساختار روابط کنشگران با هم و رابطه بین آنها حضور دارد. هر چند به اعتقاد برخی شهر چیزی نیست که بتواند با موفقیت مهندسی شود تا فرایندهای اجتماعی را کنترل، مهار، اصلاح یا تقویت کند اما اجتماع پذیری فضای عمومی با همنشینی و ترکیب مناسب عامل‌های کالبدی-فضایی آن و روانی-اجتماعی استفاده کنندگان حاصل می‌آید. این اجتماع‌پذیری با همساختی و سازگاری بالا بین کالبد فضا و رفتارهای تعاملی فرافردی، افزایش می‌یابد. ترکیب و همنشینی برخی از عامل‌های انسانی مثل جنسیت، شغل، پایگاه اقتصادی، علاقه به شغل و حالات موقت روحی و شخصیتی با برخی عناصر ثابت، نیمه ثابت و پویایی کالبدی و همچنین با موقعیت فضا در سازمان فضایی کل بنا، که منجر به تعامل و تمایل و حضور بیشتر در فضا می‌شوند، این همساختی را تقویت می‌کنند.
در این بین باید در نظر داشت سرمایه اجتماعی پدیده‌ای چند بعدی است شامل مجموعه‌ای از هنجارها، ارزش‌ها، اعتقادات، اعتماد، تعهدات، روابط، شبکه‌ها، دوستان، عضویت، تعامل مدنی و جریان اطلاعات می‌شود. فضا می‌تواند روابط اجتماعی را تسهیل کند یا موانع شود و بر آن تاثیر بگذارد و به نوبه خود از آن متاثر گردد؛ واژه‌های اجتماع‌پذیر یا اجتماع‌دوست و گردهم آورنده و اجتماع‌گریز یا پراکنده کننده، بیانگر کیفیات فضایی‌ای در معماری است که مردم را دور هم جمع می‌آورند یا ازهم دور می‌کنند.
وجود سالن‌های سینما و تئاتر در یک شهر فرصتی است برای یک تجمع جدید، تولیدات جدید به طور مثال تئاترهای بومی، معلمان و آموزشگاه‌های پرورش بازیگران، منتقدان این حوزه، روزنامه‌های با این محتوا و غیره و غیره، سرمایه‌گذاری جدید چه در صنعت مورد هدف و چه در عوامل جانبی فضا و یا حتی رقابت برای بازار جدید ایجاد شده و اگر کمی خوشبین و باهوش باشیم در نهایت شغل‌های جدید. این روند سالمی است که یک بازار جدید در یک شهر و یا منطقه خاص توسط متخصصانی که عموما دغدغه اجتماعی نیز دارند ساخته می‌شود و انواع سرمایه‌ها را ساخته یا به یکدیگر تبدیل می‌کند. این مثال را می‌توانیم برای استادیوم، مراکز فرهنگی، پلازاهای شهری، شهرک‌های مسکونی، کارخانه نوآوری و بسیاری دیگر تکرار کنیم. ميرشمس مومنی‌زاده فرماندار سابق رشت و مشاور امور عمرانی منطقه آزاد انزلی می‌گوید: تحقق رونق توليد، توجه و اولويت بخشي به ايجاد فرصت‌هاي شغلي جدید است كه از طريق اعطاي تسهيلات اشتغال‌زايي انجام مي‌گيرد.
آنچه خوبان همه دارند و ندارند…
سرمایه اجتماعی نوعی از روابط اجتماعی است كه منافع فردی و جمعی را ایجاد و حمایت کرده، شامل اشکال و کارکردهای مختلفی است. با پذیرش دیدگاه‌های مختلف، سرمایه اجتماعی را می‌توان به عنوان یک دارایی جمعی در قالب روابط اجتماعی، هنجارهای مشترک و اعتماد در نظر گرفت که همکاری و اقدام جمعی را برای منافع متقابل تسهیل می‌کند … روابط اجتماعی به عنوان دارایی یک فرد در نظر گرفته می‌شود که در صورت عدم حفظ، از بین می‌رود؛ این بدان معنی است که سرمایه‌گذاری باعث تقویت این سرمایه می‌شود در حالی که عدم سرمایه گذاری منجر به کاهش آن می‌شود. رضا رسولی عضو شورای شهر رشت می‌گوید: «شاید بزرگترین و شاخص‌ترین سرمایه استان گیلان تنها آب و هوا و اقلیم استثنایی آن نباشد بلکه با همه این نعمت‌های خدادادی، سرمایه‌های انسانی این استان بخش بزرگی از پتانسیل‌های آن هستند». سرمایه اجتماعی، شهروندان را در کنار هم قرار می‌دهد و حضور آن می‌تواند نوعی از رشد را ایجاد کند که منافع کل جامعه را به همراه داشته باشد. سرمایه اجتماعی شامل فعالیت‌های ایجادکننده همبستگی و پایبندی است که در محیط جامعه محلی اتفاق می‌افتد و همچنین حائز پیوندهایی است که اعضای جامعه را به سازمان‌ها و منابع مستقر در خارج از جامعه به عنوان یک کل واحد گره می‌زند. ارسلان زارع، استاندار گیلان بر لزوم تعامل و هم‌افزایی شورای شهر و شهرداری به عنوان دو نهاد برآمده از آرای مردم می‌گوید:« از اصلی‌ترین مولفه‌ها در توسعه شهر، تعاملات گسترده و تلاش برای شناسایی و رفع موانع است و نباید بگذاریم اختلاف نگاه‌ها موجب بروز اختلال در امور شهری و خدمات رسانی به شهروندان شود».
اغلب مشترکات تعاریف سرمایه اجتماعی بر روابط اجتماعی متمرکز بوده، حائز ویژگی‌های مزیت‌ساز در راستای «تولید» است. دانشمندان علوم اجتماعی از این مفهوم به عنوان تعیین کننده مهم رفتار اقتصادی استفاده کرده‌اند؛ هرچند استفاده از اصطلاح سرمایه در سرمایه اجتماعی موضوعی بسیار بحث برانگیز است. برخی از اقتصاددانان از «سرمایه» در سرمایه اجتماعی [به این معنا که فاقد بسیاری از خصوصیات اساسی سرمایه کلاسیک است] انتقاد می‌کنند و آن را به عنوان سرمایه واجد شرایط نمی‌دانند. از طرف دیگر، بسیاری از دانشمندان علوم اجتماعی معتقدند که اگرچه سرمایه اجتماعی فاقد برخی از خصوصیات اساسی سرمایه کلاسیک است، اما دارای بسیاری از ویژگی‌های مهم سرمایه کلاسیک نیز می‌باشد و از این رو، آن را به عنوان سرمایه معرفی می‌کنند. می‌توان ادعا كرد كه خواص سرمایه اجتماعی [مانند آنکه می تواند در كاركرد تولید ایفای نقش کند] با گذشت زمان می‌تواند تجمع یافته، قادر به بهبود عملكرد اقتصادی بوده، سرمایه تلقی می‌شود؛ از آن گذشته مانند هر سرمایه دیگری قابل تبدیل، و نیازمند نگهداری نیز است. روابط اجتماعی می‌تواند به عنوان یک منبع اقتصادی برای تولید کالاها و خدمات مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به اهمیت بالای سرمایه اجتماعی در تبیین پدیده‌های اقتصادی و اجتماعی، هزینه کردن منابع برای ایجاد و تقویت سرمایه اجتماعی از ارزش بسیاری برخوردار است.
در اواخر فیلم انگل در سکانس سورئال مهمانی و محبوس شدن در زیرزمین خانه پس از کشتن پدر خانواده پارک، آنجا که مرد حتی باید قدردان پناه داده شدنش در این زیر زمین هم باشد. گویی هنوز هم مسیر خیال‌پردازی و نقشه کشیدن برای طبقه پایین‌تر جریان دارد. همواره امید تصاحب جایگاه خانواده پارک باقی می‌ماند. تو گویی استعاره علائم مورس ارسال شده از چراغ دستی پدر خانواده عطشی است که موجب می‌شود تا کد‌ها را ببیند. عطشی که به قول یکی از منتقدان فیلم خاصیتش این است که به جان کشور‌های در حال توسعه بیفتد و هیچ‌گاه سیرابشان نکند…
پینوشت: https://moviemag.ir
