کوثر بابایی
چگونه می‌توان ردپای کودکان را در شهر جست؟
بزرگسالان رای می‌دهند، رانندگی می‌کنند، خانه و جاده می‌سازند و مدیریت شهر بر عهده آن‌هاست؛ اما کودکان چه نقشی در محیط اطرافشان دارند؟
بر طبق آخرین سرشماری انجام شده در کشور (1395)، کودکان 26 درصد از جامعه شهرنشین ایران را تشکیل می‌دهند در حالی که هنوز ردپای آنان در شهرها به آسانی قابل مشاهده نیست. برای دیدن تاثیر کودکان در شهر نه نیاز به دستگاه‌های آشکارساز است و نه اختراعات خارق العاده؛ بلکه تنها لازمه این امر توجه به کودکان و عزم واقعی برای جلب مشارکت آنان در شهر است.
ابتکار جهانی شهرهای دوست‌دار کودک برای تحقق آرمانِ شهرهای دوست‌دار کودک در تلاش برای پررنگ سازی نقش کودکان در شهر با هدف ایجاد فرصتی برای کودکان در راستای شکل دادن و یا تغییر محیط پیرامون آنها است. پیرو جلسه كميته ملی هماهنگي شهر دوست‌دار كودك مورخ سیزدهم خرداد ۱۳۹۹ در وزارت کشور و در چارچوب همکاریهای مشترک این وزارتخانه با یونیسف برای اجرای ابتکار جهانی شهرهای دوست‌دار کودک در ایران، دوازده شهر بر اساس ارزیابی عملکرد به عنوان شهرهای منتخب برای پایلوت شهر دوست‌دار کودک انتخاب شدند که رشت نیز یکی از آن‌هاست. رصد اخبار نشان می‌دهد در رشت برای نخستین بار در سال ۹۳ کارگروه شهر دوست‌دار متشکل از معاون معماری و شهر سازی شهرداری، مدیر نوسازی و تحول اداری شهرداری، رئیس اداره مطالعات و پژوهش شهرداری، مسئول کنترل ضوابط و مقررات شهرداری، مدیر ایمنی و مهندسی ترافیک شهرداری رشت در شهرداری رشت شکل گرفت[1]. پس از آن به نقل از صفحه اینستاگرم شهر دوست‌دار کودک رشت به آدرس @cfc_rasht، در یک سال اخیر تنها 6 اقدام به قرار نقاشی دیواری در خیابان نامجو، برپایی غرفه نقاشی به مناسبت روز کودک در شهرداری، اطلاع رسانی مسابقه نقاشی با موضوع کرونا، جشنواره مجسمه های برفی بهمن 98 و پوشش خبری کارگاه دوبله یکی از موسسات رشت صورت گرفته است.
نفس توجه به کودکان و تخصیص امکانات حداقلی به آنان به مثابه سهیم کردن آنان در تصمیمات جمعی برای شهر نیست. چرا که برنامه‌ریزی برای شهر دوست‌دار کودک مسئله‌ای نیست که پشت درهای بسته و توسط مسئولان و یا گروه اندکی صورت بگیرد بلکه نیازمند مشارکت شهروندان و بالاخص کودکان در تمامی مراحل آن است. نباید فراموش کرد که در این مسیر، جزئیات و چگونگی اقدامات صورت گرفته در مقام گام‌هایی برای شکل‌گیری آینده، نه تنها مهم بلکه سرنوشت ساز است. در ادامه موارد زیر به عنوان روش‌های پیشنهادی و اقدامات قابل انجام در راستای تعامل کودکان با شهر به صورت موجز ارائه می‌شود. باشد که راه را برای آشکارسازی کودکان در شهر هموار و زمینه مشارکت آنان در تغییرات شهری را فراهم سازند.
- نقاشی شهری
امروزه هنر خیابانی و در ذیل آن نقاشی جداره‌های شهری مورد توجه قرار گرفته است. فارغ از جنبه‌های مثبت یا منفی، جداره‌های نقاشی شده برای کودکان جذابند. نقاشی یکی از راه‌ها و وسایل پرورش کودکان است. رنگ و تصویر بیش از هر چیز دیگر ذهن کودک را متوجه خود می‌کند و در عین حال وسیله‌ای است که کودک پیش از هر چیز می‌تواند به خلق آن بپردازد. کودک مسائل زندگی خود را به واسطه نقاشی به تجربه در می‌آورد، خود را می‌آزماید و «من» خویشتن را بنا می‌کند.
نقاشی کودک مبین تصویر خود اوست آن چنان که خود را احساس می‌کند یا نشان دهنده چیزی است که می‌خواهد، بنابراین نقاشی کودک یک پیام است. این پیام آنچه را که او نمی‌تواند به لفظ درآورد انتقال می‌دهد و انعکاسی از دنیای هیجانی کودک است. کودکان افکار و آرمان‌های خود را در قالب نقاشی با سایرین به اشتراک می‌نهند و می‌توان تصویر شهر ایده‌آل کودکان را در نقاشی‌های آنان جست. نکته مهم در نقاشی جداره‌های شهری پراکندگی این جداره‌ها در تمامی شهر است. به طوری که در هر محله حداقل یک دیوار به نقاشی توسط کودکان اختصاص یابد.
المان‌های به کار رفته در طراحی شهری نیز می‌تواند برگرفته از نقاشی‌های کودکان و یا ساخته شده توسط آنان باشد. این امر به ایجاد حس تعلق نسبت به مکان و نهادینه شدن این حس از دوران کودکی می‌انجامد. حسی که در نهایت منجر به مسئولیت پذیری شهروندان نسبت به شهر می‌شود.
- پرورش گیاهان
کودکان به محیطی شاد، ایمن، امن و پاک نیاز دارند که بتواند آموزش‌های لازم برای یک زندگی شاد و سالم را در اختیار آنان قرار دهد و این اصل ثابت در تمامی شهرهای جهان است. اما نکته مهم در مسئله شهرهای دوست‌دار کودک بومی‌سازی ایده‌ها و توجه به شرایط خاص شهرهاست. به عنوان مثال شهر رشت دارای پتانسیل‌های طبیعی عظیمی است. از جمله رودخانه‌های زرجوب و گوهررود و همچنین شرایط مساعد پرورش گیاهان. می‌توان با بهره‌گیری از این عناصر طبیعی برند خاص شهری برای رشت در حوزه شهرهای دوست‌دار کودک ایجاد کرد. به عنوان مثال حاشیه رودخانه زرجوب (لب آب) در نزدیکی مدارس و کتابخانه کودک می‌تواند محل مناسبی برای پرورش گیاهان و ایجاد اولین نمونه کشاورزی شهری، آن هم توسط کودکان، در رشت باشد. پرورش گیاهان علاوه بر اینکه در شرایط شیوع کرونا از سالم‌ترین نمونه‌های فعالیت جمعی است، زمینه را برای تقویت عزت نفس، مسئولیت پذیری، صبر و مهارت کارگروهی در کودکان فراهم می‌سازد.
بازی‌وار سازی و تحرک
چگونه می‌توان حرف از کودکی زد و از بازی سخنی به میان نیاورد؟ کودک به بازی نیاز دارد همان طور که به آب، هوا و غذا وابسته است. کودکان در قالب بازی، تمرین زندگی می‌کنند و در ضمن بازی کردن مهارت های زندگی را می‌آموزند. می‌توان از طریق اپلیکیشن‌های تلفن همراه بازی‌هایی را در شهر ساخت تا زمینه آشنایی کودکان با محله خود و سایر محلات شهر فراهم شود و تحرک کودکان نیز افزایش یابد.
یکی دیگر از راه‌های افزایش تحرک و به تبع آن سرزندگی کودکان، تسهیل حضور امن و ایمن دوچرخه در شهر است. دوچرخه سواری یکی از فعالیت‌های مفید و مورد علاقه کودکان است که در خلال آن ارتباط کودک با سایر همسالان وی شکل می‌گیرد. علاوه بر تمام فواید دوچرخه سواری برای این گروه سنی در صورت ایجاد زیرساخت‌های حضور دوچرخه در خیابان‌ها می‌توانیم شاهد تردد کودکان در مسیر خانه و مدرسه با دوچرخه و در نتیجه ترافیک کمتر حاشیه مدارس در دوران پساکرونا باشیم.
- افزایش فضاهای سبز و دوست‌دار کودک محله
کودکان نیاز به فضایی برای بازی و تعامل با همسالان خویش دارند و سکونت در آپارتمان این فرصت را از آنان دریغ می‌کند. در چنین شرایطی بهترین جایگزین، فضاهای سبز و باز عمومی هستند که به صورت رایگان در اختیار شهروندان قرار می‌گیرند. اما نکته حائز اهمیت دسترسی مناسب و توزیع عادلانه این فضاها در سطح محلات است تا کودک بتواند تحت نظارت غیرمستقیم والدین و طی زمانی کوتاه به محل بازی برسد.
فضاهای رها شده و متروکه یکی از تهدیدهای محیط شهری است. چرا که به مرور زمان عموماً به محل مناسبی برای تجمع بزهکاران اجتماعی مبدل می‌شود. اما با برنامه‌ریزی مناسب و تبدیل بخشی از این فضاها به اماکن دوست‌دار کودک از قبیل خانه‌های بازی –حتی به صورت دوره‌ای وموقت- علاوه بر گام نهادن در راستای توسعه درون‌زا، می‌توان میزان حضور کودکان را نیز در شهر افزایش داد.
- نقش پذیری نمادین
آشنایی با حرفه‌های مختلف در قالب نقش‌پذیری نمادین و همراه بودن کودک با افرادی از شغل مورد نظر ئر بازه زمانی مشخص، به فراخور سن کودکان و شامل شغل‌هایی اعم از آتش‌نشان، شهردار، عضو شورای شهر، خبرنگار و… موجب آشنایی کودکان با مشاغل و زمینه‌هایی برای درک دوطرفه خواهد شد. همچنین با توجه به اهمیت قانون‌گذاری و تدوین ضوابط و آیین‌نامه‌ها در راستای نیل به اهداف شهر دوست‌دار کودک، حضور نمایندگان دانش آموز البته با طراحی یک فرایند نوآورانه موثر در کارگروه شهر دوست‌دار کودک گامی ارزشمند خواهد بود.
- ایجاد ارتباط بین نسلی
همه ما از کودکی خاطرات خوبی را از حضور در کنار مادربزرگ و پدربزرگ به خاطر می آوریم. لذت بازی با سایر نوه‌ها در حیاط خانه پدربزرگ. حلاوتی که در سال‌های اخیر و با پررنگ شدن نقش فضای مجازی و عقب ماندن نسل‌های قبل از قافله تکنولوژی روز به روز کمرنگ‌تر می‌شود. فعالان شهری می‌توانند از این خلا استفاده کنند و با برگزاری جشنواره‌ها، برنامه‌های کتابخوانی و… زمینه برقراری ارتباط سالمندان با کودکان را فراهم کنند و از این راه زمینه انتقال تجربیات و فرهنگ نسل قبل به بعد را فراهم سازند.
تصویرگر: مونا پرویزی
[1] به نقل از وبگاه شهرداری رشت.
