سعیده قرشی، پژوهشگر دکتری کارآفرینی و نوآوری دانشگاه تهران

«… مدیران این شرکت­ها در مصاحبه‌هایشان تاکید می کردند که« روراست می­گویم که نمی­دانم این اتوبوس را به کدام سو هدایت می­کنیم؛ اما این را می­دانم که اگر افراد نامناسب را از اتوبوس پیاده کنیم و افراد مناسب را در صندلی­‌های مناسب بنشانیم، می­توانیم هدفی برجسته و ارزشمند برای خود تعیین کنیم.» بنابراین سوال «چه کسی» باید قبل از «چه تصمیماتی، چه چشم­اندازی، چه استراتژی» باشد. در واقع قبل از شکل گرفتن ساختار سازمان، قبل از تاکتیک‌­ها»…

پاراگراف بالا بخشی از کتاب « از خوب به عالی» نوشتۀ جیم کالینز (James C. Collinse) است که صرفا یک کتاب ساده مدیریتی و مناسب برای صاحبان کسب‌و‌کار نیست؛ این کتاب راز رسیدن به عالی‌ترین جایگاه انسانی و تفکر خلاق را به شما می‌آموزد. این کتاب به شما یاد می‌دهد در هر موقعیتی که قرار دارید، می‌توانید با وسعت بخشیدن نگرش خود، به جایگاهی والاتر دست یابید …

همه چیز سرمایه است!

هـر منبعـی را کـه در عرصـه خاصی اثـر می‌گـذارد و به فـرد امکان می‌دهـد کـه سـودی ویـژه از راه مشـارکت در رقابـت بـر سـر آن بـه دسـت آورد، سرمایه گویند. بر مبنای این تعریف از پیر بوردیو، جامعه‌شناس و مردم‌شناس سرشناس فرانسوی، چهارگونه سرمایه مطرح می‌شود: سرمایه اقتصادی(ثروت)، سرمایه فرهنگی (صلاحیت، دانش)، سرمایه نمادین (افتخار، پرستیژ) و سرمایه اجتماعی (پیوندهای اجتماعی و اعتماد).

اهمیت پرداختن به سرمایه اجتماعی در توضیح پدیده‌های اقتصادی و اجتماعی در سال‌های اخیر به طور فزاینده‌ای گسترش یافته است. کل مفهوم سرمایه اجتماعی در روابط اجتماعی متمرکز است و عناصر اصلی آن شامل شبکه‌های اجتماعی، تعامل مدنی، هنجارهای متقابل و اعتماد عمومی است. سرمایه اجتماعی یک مفهوم پیچیده چند بعدی است که شامل سامانه‌های ارزش فرهنگی و اجتماعی نیز می‌شود.

نام ملموس ولی همیشه همراه!

سرمایه اجتماعی یک ایده انتزاعی و نه یک پدیده کاملاً محسوس بوده، تئوری سرمایه اجتماعی بویژه در مفهوم اعتماد، هنجارها و شبکه‌های غیررسمی ریشه دارد و موید این موضوع است که «روابط اجتماعی به مثابه منابعی ارزشمند» کاربرد دارند. منابعی ارزشمند که گاهی در شهرهای امروزی و کسب‌وکارهای معطوف به آن، نقش کلیدی آنها و ارتباطی که با شکل فضاهای موجود در شهر]و رونق کسب‌وکارهای مرتبط[ دارند، فراموش می‌شود. بین میزان تعامل در فضا از سوی استفاده کنندگان باویژگی‌های کالبدی فضاها، همبستگی معناداری وجود دارد. میزان تعامل در فضا که نشانه اجتماع پذیری است، با سنجه‌هایی چون میزان مراجعه به فضا، تکرر استفاده و مدت توقف سنجیده می‌شود. یعنی هر چه تعاملات فردی و فرافردی بیشتری در فضا شکل بگیرد، نشانه بالا بودن اجتماع پذیری فضا است که امکان ساخت سرمایه اجتماعی را تسهیل می‌کند. نفس ساخت و ساز می‌تواند بستری برای بروز سرمایه اجتماعی ایجاد کند. شهرها مراکز تغییر و تحول‌اند، معماری‌های جدید، ساختمان‌ها و مکان‌های جدیدی که ساخته می‌شود، ساکنین جدید، شغل‌ها، کسب و کارها و پاتوق‌ها، همه و همه … پتانسیل‌هایی برای روابط انسانی و بازسازی خودمان ارائه می‌دهد. کلمن در کتاب بنیادهای نظریه اجتماعی مفهوم سرمایه اجتماعی را به بحث می‌گذارد و آن را بر مبنای کارکردی که می‌تواند داشته باشد تعریف می‌کند. سرمایه اجتماعی، برخلاف سایر اشکال سرمایه، مولد است و برخلاف سایر اشکال سرمایه به طور ذاتی در ساختار روابط کنشگران با هم و رابطه بین آنها حضور دارد. هر چند به اعتقاد برخی شهر چیزی نیست که بتواند با موفقیت مهندسی شود تا فرایندهای اجتماعی را کنترل، مهار، اصلاح یا تقویت کند اما اجتماع پذیری فضای عمومی با همنشینی و ترکیب مناسب عامل‌های کالبدی-فضایی آن و روانی-اجتماعی استفاده کنندگان حاصل می‌آید. این اجتماع‌پذیری با همساختی و سازگاری بالا بین کالبد فضا و رفتارهای تعاملی فرافردی، افزایش می‌یابد. ترکیب و همنشینی برخی از عامل‌های انسانی مثل جنسیت، شغل، پایگاه اقتصادی، علاقه به شغل و حالات موقت روحی و شخصیتی با برخی عناصر ثابت، نیمه ثابت و پویایی کالبدی و همچنین با موقعیت فضا در سازمان فضایی کل بنا، که منجر به تعامل و تمایل و حضور بیشتر در فضا می‌شوند، این همساختی را تقویت می‌کنند.

در این بین باید در نظر داشت سرمایه اجتماعی پدیده‌ای چند بعدی است شامل مجموعه‌ای از هنجارها، ارزش‌ها، اعتقادات، اعتماد، تعهدات، روابط، شبکه‌ها، دوستان، عضویت، تعامل مدنی و جریان اطلاعات می‌شود. فضا می‌تواند روابط اجتماعی را تسهیل کند یا موانع شود و بر آن تاثیر بگذارد و به نوبه خود از آن متاثر گردد؛ واژه‌های اجتماع‌پذیر یا اجتماع‌دوست و گردهم آورنده و اجتماع‌گریز یا پراکنده کننده، بیانگر کیفیات فضایی‌ای است که مردم را دور هم جمع می‌آورند یا ازهم دور می‌کنند.

فرصتی برای رشد

سرمایه اجتماعی نوعی از روابط اجتماعی است كه منافع فردی و جمعی را ایجاد و حمایت کرده، شامل اشکال و کارکردهای مختلفی است. با پذیرش دیدگاه‌های مختلف، سرمایه اجتماعی را می‌توان به عنوان یک دارایی جمعی در قالب روابط اجتماعی، هنجارهای مشترک و اعتماد در نظر گرفت که همکاری و اقدام جمعی را برای منافع متقابل تسهیل می‌کند … روابط اجتماعی به عنوان دارایی یک فرد در نظر گرفته می‌شود که در صورت عدم حفظ، از بین می‌رود؛ این بدان معنی است که سرمایه‌گذاری باعث تقویت این سرمایه می‌شود در حالی که عدم سرمایه گذاری منجر به کاهش آن می‌شود.

بیایید مقیاس را به یک سازمان کاهش و یا شاید ارتقا دهیم، چنانچه ذکر شد اغلب مشترکات تعاریف سرمایه اجتماعی بر روابط اجتماعی متمرکز بوده، حائز ویژگی‌های مزیت‌ساز در راستای «تولید» است. دانشمندان علوم اجتماعی از این مفهوم به عنوان تعیین کننده مهم رفتار اقتصادی استفاده کرده‌اند؛ هرچند استفاده از اصطلاح سرمایه در سرمایه اجتماعی موضوعی بسیار بحث برانگیز است. برخی از اقتصاددانان از «سرمایه» در سرمایه اجتماعی [به این معنا که فاقد بسیاری از خصوصیات اساسی سرمایه کلاسیک است] انتقاد می‌کنند و آن را به عنوان سرمایه واجد شرایط نمی‌دانند. از طرف دیگر، بسیاری از دانشمندان علوم اجتماعی معتقدند که اگرچه سرمایه اجتماعی فاقد برخی از خصوصیات اساسی سرمایه کلاسیک است، اما دارای بسیاری از ویژگی‌های مهم سرمایه کلاسیک نیز می‌باشد و از این رو، آن را به عنوان سرمایه معرفی می‌کنند. می‌توان ادعا كرد كه خواص سرمایه اجتماعی [مانند آنکه می تواند در كاركرد تولید ایفای نقش کند] با گذشت زمان می‌تواند تجمع یافته، قادر به بهبود عملكرد اقتصادی بوده، سرمایه تلقی می‌شود؛ از آن گذشته مانند هر سرمایه دیگری قابل تبدیل، و نیازمند نگهداری نیز است. روابط اجتماعی می‌تواند به عنوان یک منبع اقتصادی برای تولید کالاها و خدمات مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به اهمیت بالای سرمایه اجتماعی در تبیین پدیده‌های اقتصادی و اجتماعی، هزینه کردن منابع برای ایجاد و تقویت سرمایه اجتماعی از ارزش بسیاری برخوردار است.

در این مقیاس یکی از مهم‌ترین منابع در هر اقتصاد یا سازمان، سرمایه انسانی آن نیز است؛ سرمایه انسانی شامل دانش جمعی، ویژگی‌ها، مهارت‌ها، تجربه و سلامت نیروی کار است. در حالی که توسعه سرمایه انسانی از اوایل کودکی شروع می‌شود و عموما از طریق آموزش رسمی ادامه می‌یابد. سرمایه انسانی بسیار فراتر از یک انتزاع کلان اقتصادی است. هر فرد دارای مجموعه‌ای از قابلیت‌های منحصر به فرد است. این قابلیت‌ها متعلق به خود فرد است که تصمیم می‌گیرد کجا آنها را به کار ببندد] البته درجه انتخاب نامحدود نیست اما سرمایه اجتماعی بسیار به کمک می‌آید[  مردم محصول جغرافیا، خانواده و آموزش هستند و داشتن گزینه‌های شغلی همچنین به توانایی‌ها و ویژگی‌های یک فرد، شبکه‌های آنها، تعهدات خانوادگی، سلامت بازار کار و عوامل اجتماعی بستگی دارد.

در حالی که ما این محدودیت‌ها را تشخیص می‌دهیم، اما حرکت شغلی مکانیسم مهمی برای گسترش مهارت‌ها و افزایش درآمد است. الگوهای موجود در مجموعه داده‌ها نشان می‌دهند که حرکت به سمت یک نقش جدید ]می‌تواند یک جایگاه شغلی و اجتماعی باشد[ بسیار در تجلی توانایی‌ها تاثیرگذار است.

حرکت به سمت نقش جدید که عموما به واسطه شبکه اجتماعی افراد شکل می‌گیرد، به افراد کمک می‌کند تا به طور مداوم مهارت‌های خود را ارتقا دهند، درآمد خود را افزایش دهند و سوابقی را ایجاد کنند که به ارزش تبدیل می‌شود. در شبکه اجتماعی جدید و با مقیاس فعلی سازمان، افراد می‌کوشند کارفرما پتانسیل آنها را ببیند و فرصتی برای استخدام آنها پیدا کند. مؤثرترین راه برای یک فرد برای به حداکثر رساندن «اثر تجربه» در پیوستن به سازمانی است که توسعه آنها را اولویت‌بندی و تقویت می‌کند.

تجربه حضور در نقش جدید مانند تجربه کاری به طور کلی به عنوان دانش انباشته‌ای که کارگران با حضور در بازار کار به دست می‌آورند، تعریف می‌شود. این امر می‌تواند از طریق انجام خود کار، برنامه‌های آموزشی و توسعه رسمی توسط کارفرما، و تغییرات شغلی که با مهارت‌های موجود شخصی مطابقت داشته باشد یا به او امکان می‌دهد مهارت‌های جدیدی اضافه کند، رخ دهد. سازمان‌ها محیط‌های کاری خود را با سیستم‌ها و شیوه‌هایی تنظیم می‌کنند که به کارمندان کمک می‌کند بهره‌ورتر شوند در طی این پروسه کارمندان علاوه بر دریافت دستمزد، دانش و قابلیت‌های جدیدی را به دست می‌آورند که تا پایان دوران کاری خود با خود به همراه دارند. بسیاری از نقش‌ها مستلزم آن است که کارمندان با انواع نرم افزارها یا تجهیزات جدید مهارت پیدا کنند. کارکنان از برنامه‌های یادگیری ساختاریافته و مربیگری روزانه در محل کار بهره‌مند می‌شوند. بینش‌هایی وجود دارد که می‌توان از تماشای همکاران با موقعیت‌های پیچیده با ظرافت (یا نه) و دیدن اینکه چگونه مدیران به تیم‌هایشان انگیزه می‌دهند (یا نه) به دست آورد. شخصی که شروع به سفارش دادن در یک رستوران فست فود می‌کند، هنر برخورد با مشتریان مشکل و خونسرد ماندن تحت فشار را می‌آموزد. شخصی که در فناوری اطلاعات با پاسخ دادن به سؤالات روی میز راهنما شروع می‌کند، دانش فنی را جذب می‌کند که وقتی مدیر شبکه شد همچنان به استفاده از آن ادامه می‌دهد. یک کارمند مسئول موجودی‌ انبار که مدیریت خود را در حل مشکلات لجستیکی مشاهده می‌کند، می‌تواند این رویکردها را در نقش آینده به عنوان مدیر انبار یا عامل تدارکات اعمال کند.

و اما اثر فلایویل

یک فلایویل بزرگ و سنگین را تصور کنید؛ که بصورت روی یک محور قرار گرفته است. قطر آن حدود 30 فوت، ضخامت آن 2 فوت و حدود 5000 پوند وزن دارد. جهت به چرخش در آوردن آن باید آن را حل بدهید. شروع به حرکت آن آهسته است؛ تلاش‌های شما در ابتدا ممکن است تنها چندمیلیمتری آن را جابجا کند. هرچه می­گذرد حرکت چرخ آسان­تر می شود و شروع به شتاب گرفتن می‌­کند. سپس در نقطه‌­ای خاص جهشی در حرکت چرخ اتفاق می­‌افتد و پیش­رفتی غیر منتظره اتفاق می­افتد و وزن سنگین چرخ به کمک شما آمده و فلایویل سنگین و بزرگ با شتابی بی وقفه به دوران در ­می­آید.

تصور کنید که فردی بپرسد که: (( کدام فشار عظیم بود که موجب این چرخش سریع شد؟))

پاسخی برای این ندارید و این پرسش بی معنی است. در واقع همه­ فشارها با جمع شده و در فعالیتی یکپارچه در جهتی منسجم این نیرو را ایجاد کرده است.

هریک از شرکت‌­های در مسیرتعالی اثر فلایویل را در فرآیند گذار خود از خوب به عالی تجربه کرده‌­اند. تلاش­های اولیه تقریبا در هر تحول خوب به عالی غیر قابل پیش بینی بوده‌­اند. با این وجود در طول زمان، با اقدامات منسجم و منضبط بعنوان قوه­ی پیشران، موفق به ایجاد شتاب و متعاقبا گذار از مرحله خوب به عالی شده است.