سعیده قرشی، پژوهشگر دکتری نوآوری و کارآفرینی دانشگاه تهران

مفهوم «اکوسیستم» یا «زیست بوم» به استعاره‌ای بدل شده که نیازمند یک تعریف اقناعی در کنار بررسی و تحلیل ماهیت این مفهوم است. استعاره این مفهوم که از علوم بوم‌شناسی به عاریه گرفته شده در معنای ساختاری است که زیر سیستم‌های زنده و غیرزنده را به هم وصل می‌کند و این تعامل در محیط‌های تعریف شده، صورت می‌گیرد. این نوشتار به بیان چیستی، چگونگی، اهمیت و تاثیرات زیست بوم نواوری می‌پردازد و تحلیل وضعیت موجود در رشت را به خواننده محترم و آگاه واگذار می‌کند.

در مدیریت، مفهوم «زیست‌بوم» جمعی از بازیگران سازمانی ناهمگن و در عین حال مکمل تعریف می‌شود، خروجی در سطح زیست بوم همواره فراتر از خروجی‌ها و فعالیت‌های هر عضو است. چند جانبه بودن مسائل و موضوعات شهری از یکسو و شناور بودن موضوعات مرتبط با زیست بوم نوآوری در سایر زیست بوم‌ها از سوی دیگر، پرداختن به نوآوری را بدون توجه به انواع دیگر زیست‌بوم‌های مرتبط غیرممکن می‌‌نماید.

کمی دقیق‌تر اکوسیستم نوآوری به شبکه‌ای از شرکت‌ها و نهادها اشاره دارد که توانایی‌های خود را حول مجموعه‌ای از فناوری‌ها، دانش یا مهارت‌های مشترک تکامل می‌دهند و به‌صورت مشارکتی و رقابتی برای توسعه محصولات و خدمات جدید کار می‌کنند.

اکوسیستم‌های نوآوری می‌توانند در سطوح مختلف (به عنوان مثال شهری، منطقه‌ای، ملی) و در بخش‌های مختلف (مانند کشاورزی، بهداشت، آموزش) عمل کنند. به دلیل این گستردگی، ترسیم مرزهای معنادار در مورد افرادی که بخشی از یک اکوسیستم نوآوری هستند ]یا نیستند[ دشوار است.

اتخاذ رویکرد اکوسیستمی برای نوآوری به این نکته توجه دارد که:

  • یک اکوسیستم نوآوری متشکل از بازیگران، روابط/شبکه و منابع مختلف است که همگی در پذیرش یک ایده عالی برای تأثیر متحول کننده نقش دارند.
  • اثربخشی هر جز در اکوسیستم نوآوری توسط سایر اجزاء سیستم تعدیل می‌شود (مثلاً کارآفرینان به توانایی دسترسی به منابع مالی وابسته هستند).
  • تغییر در بخشی از اکوسیستم نوآوری منجر به تغییرات در سایر بخش‌های اکوسیستم نوآوری می‌شود (به عنوان مثال افزایش اتصال به اینترنت، طراحی و آزمایش فناوری‌های جدید را تسریع می‌کند).

برخی از اکوسیستم‌های نوآوری در حال حاضر به خوبی کار می‌کنند و به حمایت کمی نیاز دارند. برخی دیگر به دلیل شکنندگی، نابرابری، درگیری، فساد، نهادهای ضعیف یا رکود سیاسی مشکل ساز خواهند بود. از آنجایی که اکوسیستم‌ها پویا هستند، اکوسیستم‌های سنتی قوی نیز می‌توانند در پاسخ به عوامل خارجی کاهش یابند. اما حتی زمانی که سیستم‌های محلی ضعیف، مورد مناقشه یا انحراف هستند، احتمالاً بازیگران یا مکان‌هایی متعهد به اصلاح هستند. شناسایی و یافتن راه‌هایی برای حمایت از این گره‌های اصلاحات مهم است، زیرا این گره‌ها قطب‌هایی هستند که سیستم‌های قوی و پایدار می‌توانند پیرامون آن ظهور کنند.

یک اکوسیستم نوآوری شامل دانشگاه‌ها، دولت، شرکت‌ها، شتاب‌دهنده‌ها، استارتاپ، سرمایه‌گذاران خطرپذیر/جسور، سرمایه‌گذاران خصوصی ، بنیادها، کارآفرینان، مربیان و رسانه‌ها است. هر کدام با تبدیل ایده های جدید به واقعیت از طریق دسترسی و سرمایه گذاری مالی، نقش مهمی در ایجاد ارزش در اکوسیستم بزرگتر ایفا می‌کنند.

مشابه اکوسیستم که در آن موجودات زنده از یکدیگر حمایت می‌کنند تا بتوانند با هم کار کنند (و زنده بمانند)، بازیکنان در اکوسیستم‌های نوآوری نیز به یکدیگر کمک می‌کنند. این همکاری‌ها به روش‌های مختلفی از جمله رویدادها، تبلیغات متقابل و به اشتراک گذاری منابع رخ می‌دهد. مشارکت و ارزش‌آفرینی در این ظرفیت، قدرت همکاری را نشان می‌دهد و جامعه‌ای را ایجاد می‌کند که از اهداف، مأموریت‌ها، چشم‌اندازها و ارزش‌های یکدیگر حمایت می‌کند.

اهمیت اکوسیستم نوآوری

اکوسیستم های نوآوری یک جریان فعال اطلاعات و منابع برای تبدیل ایده‌ها به واقعیت ایجاد می‌کنند. از طریق این اکوسیستم‌ها، ما در حال ساختن فرآیندی هستیم که از طریق آن نوآوران و کارآفرینان بیشتری می‌توانند راه‌حل‌هایی را برای حل سریع‌تر مشکلات دنیای واقعی توسعه داده و راه‌اندازی کنند. این فرآیند در زمینه‌های جدید تخصص ایجاد می‌کند، به تنوع اقتصادی کمک می‌کند و به کسب‌وکارها اجازه می‌دهد تا مشتریان خود را در جایی که هستند ملاقات کنند. علاوه بر این، یک اکوسیستم نوآوری ابزاری برای ایجاد ثبات اقتصادی و اشتراک منابع فراهم می‌کند.

این استارتاپ‌ها همچنین در حال ایجاد شغل و فرصت هستند. با این حال، ما نمی توانیم فراموش کنیم که آنها همچنین مشغول ساخت فناوری‌های جدیدی هستند که در بین صنایع و مخاطبان کاربرد دارد. آنها با همه افراد در اکوسیستم صحبت می‌کنند، شرکای کلیدی خود را شناسایی می‌کنند و این سرمایه گذاری‌های غیرنقدی و مالی را به محصولات ملموس تبدیل می‌کنند که بر نحوه زندگی، کار و بازی همه ما تأثیر می‌گذارد.

ارزش اکوسیستم نوآوری در دسترسی استارتاپ‌ها به منابع و جریان اطلاعات برای ذینفعان اکوسیستم نهفته است. این جریان اطلاعات فرصت‌های سرمایه‌گذاری بیشتری را برای مؤسسات مناسب ایجاد می‌کند تا در زمان مناسب و به دلایل درست با ایده‌های مناسب برای کسب‌وکار و مجموعه‌های خود ارتباط برقرار کنند.

تمرکز اکوسیستم‌های نوآوری بر ارزش‌آفرینان

تمرکز اکوسیستم‌های نوآوری، ارزش‌آفرینان هستند ]نوآوران و استارتاپ‌هایی که شغل ایجاد می‌کنند و مشکلات را حل می‌کنند[  اکوسیستم انرژی خود را صرف یادگیری این امر می‌کند که بهترین استارتاپ‌ها چه کسانی هستند ، کدام‌ها ارزش عمیقی برای شرکت‌ها و سرمایه گذاران ایجاد می‌کند که منجر به یک اثر دومینو می‌شود.

به‌عنوان یک اکوسیستم، وقتی اطلاعات جریان عملی را تغییر دهید و تبدیل ایده‌ها به واقعیت را – از طریق سرمایه‌گذاری و پشتیبانی – تسریع کنید، نتایجی از افزایش تخصص، افزایش رشد شغل، افزایش تنوع و نرخ سریع‌تر سرمایه‌گذاری در طول زمان به همراه خواهد داشت. ما می توانیم این را در سیلیکون ولی و بوستون ببینیم. ویژگی‌هایی که یک سیستم نوآوری را  قوت می‌بخشد شامل ]و نه محدود[ موارد زیر است:

  • وسایل ارتباطی شفاف، از استارت‌آپ‌ها تا سرمایه‌گذاران از جمله فرشتگان، سرمایه‌گذاران خطرپذیر/جسور و شرکت‌ها.
  • آماده سازی مبتکران/نوآوران (اعم از دانشگاه و مبتدی) برای مهارت بیشتر در چرخه عمر راه اندازی و فرآیند تأمین مالی به منظور ایجاد مشارکت سرمایه گذاران سازنده تر و معنادارتر.
  • به شرکت‌های بزرگ در شناسایی فناوری‌های حیاتی برای آزمایش، مشارکت، خرید، پروژه‌ها یا سرمایه‌گذاری کمک می‌کند تا به آنها در نوآوری سریع‌تر کمک کند.
  • بهسرمایه‌گذارهای خطرپذیر/جسور کمک کند تا بهترین شرکت‌ها را برای سبد سهام خود پیدا کنند تا به شیوه ای به موقع و کارآمدتر سرمایه گذاری کنند.
  • برنده‌های نوآوری استارتاپ‌ها و شرکت‌ها را با توجه بیشتر رسانه‌ها برای افزایش آگاهی برجسته کند.
  • اکوسیستمی ایجاد کنید که اقتصاد را به حرکت درآورد و تنوع بخشد.

در طبیعت، اکوسیستم جامعه‌ای از موجودات زنده و غیرزنده است که برای ایجاد سیستمی که زندگی را تشویق و تداوم می‌بخشد، در تعامل هستند. اکوسیستم‌ها در دریاچه‌های آب شیرین جهان و اقیانوس‌های آب شور، مراتع، جنگل‌ها و حتی بیابان‌ها وجود دارند. شهرها و مناطق دارای اکوسیستم های تجاری نیز هستند – و منشأ و تکامل آنها به شدت بر انواع شرکت‌هایی که در آنجا رشد می‌کنند و نحوه تعامل آنها با یکدیگر تأثیر می‌گذارد. عناصر اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی همگی نقش دارند.  بسیاری آرزوی تقلید از یک مرکز کارآفرینی پر رونق و امید ایجاد آن را در شهر خود دارند، در حالی که درک ویژگی‌های اقتصادی و فرهنگی محلی که اکوسیستم این مرکز را شکل داده است، مهم است. همچنین درک این نکته مهم است که هیچ دو اکوسیستمی شبیه هم نیستند و انعطاف در اکوسیستم از جنس هم‌زیستی است و با عدم مطالعه و برنامه متفاوت است.

سه ویژگی – فرهنگی، اجتماعی و مادی – زمینه را برای اکوسیستم کارآفرینی یک منطقه فراهم می کند. توجه به این نکته مهم است که این «ویژگی‌ها» در طول زمان تکامل می‌یابند. ویژگی های اجتماعی منابعی هستند که از شبکه‌های اجتماعی محلی کارآفرین تشکیل شده یا از طریق آن به دست می‌آیند. چهار ویژگی اجتماعی اصلی یک اکوسیستم کارآفرینی شامل شبکه‌های اجتماعی، سرمایه‌گذاری و سرمایه‌گذارن، مربیان و کارآفرینان و افراد مستعد است. هنگامی که چهار رکن با یکدیگر مرتبط هستند و به یکدیگر اعتماد می‌کنند، مزایای زیادی به همراه دارد که کارآفرینی را تشویق می کند و شانس موفقیت را افزایش می‌دهد. قوی‌ترین پیوندها زمانی ایجاد می‌شوند که افرادی که بخشی از این شبکه‌ها هستند، مکرر ارتباط چهره به چهره داشته باشند.

اکوسیستم کارآفرینی یک منطقه بر اساس روابط بین ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی و مادی، استحکام ارتباطات آن‌ها و شبکه غالب شکل می‌گیرد. اگر این ویژگی‌ها وجود نداشته باشند یا ارتباطات ضعیف باشند، منطقه ممکن است در کوتاه مدت فعال باشد اما پایدار نخواهد بود.

لازم به ذکر است هنگامی که این ویژگی‌ها یکدیگر را تقویت می‌کنند، اکوسیستم‌های کارآفرینی بیشترین استقبال را برای کسب و کارهای متنوع جدید دارند، سرمایه گذاری خطرپذیر/جسورانه بیشتری را جذب کرد و اکوسیستم زیربنایی را حتی قوی‌تر خواهد کرد.

بر اساس آنچه که ما در مورد نحوه عملکرد اکوسیستم‌ها ذکر شد، چندین گام وجود دارد که کارآفرینان می‌توانند برای مدیریت نحوه کار با اکوسیستم‌های خود انجام دهند:

  • اکوسیستم خود را درک کنید. هر اکوسیستمی دارای نقاط قوت و ضعفی است، اما گاهی اوقات کارآفرینان این نقاط را به سختی کشف می کنند. مدتی را صرف صحبت با مدیران و کارآفرینان باتجربه در منطقه خود کنید، به خصوص کسانی که با صنعت انتخابی شما آشنا هستند. آنها می توانند به شما کمک کنند تا درک درستی داشته باشید که می تواند به شما کمک کند تا از نقاط قوت منطقه خود استفاده کنید و در عین حال نقاط ضعف آن را پیش بینی و جبران کنید. رهبران کارآفرینی را که جوامع غیررسمی خود را ایجاد کرده اند شناسایی کنید و به آنها کمک کنید کارهای بیشتری انجام دهند.
  • اگر یک کارآفرین جدید هستید، اهمیت و نقش کچ، مربی و منتور کسب‌وکار را دست کم نگیرید، یادتان باشد برای سفر کارآفرینی قطعا به راهنما در کنار خود نیاز دارید.
  • کوچک شروع کنید اما برنامه برای رشد داشته باشید.

حتی با رقبای خود همکاری کنید. هر شرکتی ممکن است گوهر منحصر به فرد خودش باشد، اما هیچ مشکل جدیدی در کارآفرینی وجود ندارد. اکثر شرکت ها در حین رشد با چالش های بسیار مشابهی روبرو می شوند.